Πώς μπορεί ένα ντοκιμαντέρ να τεκμηριώσει κάτι τόσο φευγαλέο και ρευστό όπως οι αναμνήσεις; Πώς μπορεί ένα animation να αποτυπώσει την ερεβώδη φρίκη μιας γενοκτονίας; Και πώς μπορεί ένας σκηνοθέτης που δεν είχε προηγουμένως ασχοληθεί με το κινούμενο σχέδιο να έρθει αντιμέτωπος με τους δικούς του προσωπικούς δαίμονες από μια εφιαλτική στιγμή του παρελθόντος, η οποία έχει κληροδοτήσει ένα συλλογικό τραύμα σε μια ολόκληρη γενιά; Αν υπήρξε μια ταινία που μπόρεσε να απαντήσει με θεαματικά γλαφυρό τρόπο σε όλες τις παραπάνω ερωτήσεις αυτή είναι το «Βαλς με τον Μπασίρ» του Άρι Φόλμαν.

Και μπορεί το πάντρεμα ταινίας τεκμηρίωσης και animation να είχε ήδη συμβεί στο παρελθόν, όπως το πρόσφατο αφιέρωμα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης απέδειξε, είναι όμως η ταινία του Φόλμαν εκείνη που στην κινηματογραφόφιλη συνείδηση αποτελεί το πλέον χαρακτηριστικό κι επιτυχημένο δείγμα αυτού του υβριδικού υπο-είδους, ακόμα και δεκατρία χρόνια μετά την πρώτη προβολή της.

Εμπνευσμένος από την αδυναμία τόσο τη δική του όσο και των συμπολεμιστών του, να θυμηθεί τι ακριβώς συνέβη κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του θητείας στον ισραηλινό στρατό την εποχή της εμπόλεμης σύρραξης και της κατοχής στο Λίβανο το 1982, ο Φόλμαν αποφάσισε να αναζητήσει την αλήθεια και να καταδυθεί στις αμφιβολίες και τους εφιάλτες. Μέσα από μια αφήγηση που θυμίζει την πολυπρισματικότητα του «Ρασομόν», ενορχηστρώνει τα θραύσματα των αποσπασματικών αναμνήσεων και συνθέτει μια μεγαλύτερη εικόνα. Το ψηφιδωτό της καταχωνιασμένης ντροπής μιας ολόκληρης χώρας που έκανε τα στραβά μάτια (στην καλύτερη περίπτωση) ή υποδαύλισε (στη χειρότερη) τη σφαγή των άμαχων Παλαιστινίων στα στρατόπεδα κατοχής της Σάμπρα και της Σατίλα από Χριστιανούς Φαλαγγιστές μετά τη δολοφονία του Λιβανέζου προέδρου Μπασίρ Τζεμαγιέλ.

Από την πρώτη σεκάνς της αγέλης των λυσσασμένων σκύλων που κατοικοεδρεύουν στους εφιάλτες ενός βετεράνου φίλου του, η ταινία δικαιολογεί απόλυτα την επιλογή του animation ως του μόνου εκφραστικού μέσου που θα μπορούσε να ζωντανέψει τον απόηχο των εμπειριών από το βάθος δύο δεκαετιών. Με την πολύτιμη βοήθεια της υπέροχης μουσικής του Μαξ Ρίχτερ και μια χρωματική παλέτα που ταξιδεύει σε όλες τις αποχρώσεις της σέπιας, ο Φόλμαν ζωντανεύει τις αναμνήσεις και τις ενοχές και τις χορογραφεί με μαεστρικότητα και δεξιοτεχνία, εκεί που η οποιαδήποτε ρεαλιστική απεικόνιση δεν θα μπορούσε παρά να είναι όχι μόνο πρακτικά αδύνατη, αλλά κυριότερα περιοριστική και ατελέσφορη.

Παρά τις φήμες που το συνοδεύουν έκτοτε, το «Βαλς με τον Μπασίρ» δεν γυρίστηκε με τη μέθοδο της ροτοσκόπησης. Τίποτα δηλαδή δεν κινηματογραφήθηκε με ζωντανούς ηθοποιούς για να ζωγραφιστούν τα καρέ αργότερα, παρά όλο το σύμπαν της ταινίας σχεδιάστηκε από την αρχή σε flash και δισδιάστατο animation. Αυτή η επιλογή υπαγορεύτηκε όχι μόνο για οικονομικούς λόγους, αλλά κι επειδή συμβάλει στο να μετατρέψει την πραγματικότητα των αναμνήσεων σε κάτι πιο απόκοσμο, κάτι που διστακτικά βγαίνει στην επιφάνεια. Σαν την εικόνα των τριών πολεμιστών από τη θάλασσα, που επαναλαμβάνεται ως μοτίβο λίγο πριν αποκαλυφθεί η αλήθεια.

Και μόνο στα τελευταία πλάνα έρχεται αδυσώπητη η πραγματικότητα, χωρίς υπεκφυγές ή ωραιοποιήσεις, για να θυμίσει τη νομοτέλεια της Ιστορίας και τις κραυγές των θυμάτων που αναζητούν ακόμα τη δικαίωση. Γιατί πέρα από μια ψυχαναλυτική σπουδή, ο Φόλμαν φιλοδοξεί και πετυχαίνει να κάνει ένα διαχρονικό πολιτικό σχόλιο, μια διαρκή υπόμνηση, ακόμα και στον ίδιο το λαό του Ολοκαυτώματος: Ότι ο χορός με τους εφιάλτες δεν τελειώνει ποτέ.