«Όταν κάποιος κάνει μια ταινία για το Ολοκαύτωμα μπορεί να βασιστεί στο γεγονός ότι ο
κόσμος γνωρίζει πολλά για αυτό, οπότε δεν υπάρχει ανάγκη για πολλές εξηγήσεις. Η
γενοκτονία στη Σρεμπρένιτσα δεν είναι αντίστοιχη περίπτωση», λέει η σκηνοθέτης της συνταρακτικής ταινίας «Κβο Βάντις, Άιντα», εξηγώντας τη βασική διαφορά –και άρα ίσως την τεράστια σημασία– του κομματιού σύγχρονης φρικιαστικής Ιστορίας που το έργο της αφηγείται.

Για την ακρίβεια, το φιλμ της Τζασμίλα Σμπάνιτς δεν αποτελεί μια ακριβώς συμβατική καταγραφή εκείνων των γεγονότων, όσο ένα ακόμα πιο αφηγηματικά περίπλοκο πλέξιμο ενός αγωνιώδους προσωπικού αδιεξόδου, στου οποίου το φόντο τοποθετείται η πολιορκία της Σρεμπρένιτσα από τον σέρβικο στρατό.

Βασισμένη σε πραγματικά γεγονότα, η ταινία διαδραματίζεται το καλοκαίρι του 1995, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Σρεμπρένιτσα στη Βοσνία από τον στρατό της Σερβίας. Η Άιντα εργάζεται ως διερμηνέας για τις δυνάμεις των Ηνωμένων Εθνών που βρίσκονται στην περιοχή για τη διατήρηση της ειρήνης. Καθώς ο κλοιός πολιορκίας της πόλης σφίγγει, η Άιντα θα πρέπει να πάρει αποφάσεις ζωής και θανάτου για τον εαυτό της και την οικογένειά της.

Καθόλου τυχαία ο τίτλος παραπέμπει στο περίφημο δίλημμα του Απόστολου Πέτρου όταν εγκατέλειπε τη Ρώμη κατά τη διάρκεια των χριστιανικών διωγμών. Καθώς η Ζμπάνιτς, με οδηγό την σπαρακτική ερμηνεία της Γιάσνα Τζούρισιτς, βάζει σε λειτουργία έναν ωρολογιακό μηχανισμό ακριβείας ξετυλίγοντας με δραματική ακρίβεια το χρονικό ενός προμελετημένου εγκλήματος όπου το προσωπικό δράμα συμπλέκεται τραγικά με τον μεγάλο καμβά της Ιστορίας σε ένα από τα κορυφαία πολιτικά δράματα του παγκόσμιου κινηματογράφου.

«Κάναμε ένα τεστ με τον μοντέρ της ταινίας με φοιτητές στη σχολή κινηματογράφου του Λοτζ που είναι στα είκοσί τους», εξηγεί η Σμπάνιτς. «Πέντε από αυτούς είχαν ακούσει για τη Σρεμπρένιτσα αλλά δεν ήξεραν τι είχε ακριβώς συμβεί και δέκα από αυτούς ούτε που είχαν ακούσει κάτι. Πιστεύω ότι αυτή είναι η κατάσταση στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, για να μην μιλήσω για άλλα μέρη του κόσμου. Η ταινία πρέπει να λειτουργεί και για ανθρώπους που δεν γνωρίζουν την ιστορία». Τα καταφέρνει και με το παραπάνω.

Υποψήφια για Όσκαρ Διεθνούς Ταινίας καθώς και για BAFTA Σκηνοθεσίας και Ξενόγλωσσης Ταινίας, το πολιτικό της Σμπάνιτς δεν είναι απλά μια ματιά στην φρίκη του πολέμου από μια συντριπτική διπλή οπτική (και από το επίπεδο του άμαχου πληθυσμού αλλά και από το επίπεδο του εξωτερικού παρατηρητή), αλλά και ένα άκρως προσωπικό θρίλερ μέσα στα γρανάζια μιας εκτός τόπου και χρόνου, δυστοπικά απάνθρωπης γραφειοκρατίας.

Το φιλμ ξεκίνησε από τη Βενετία κι έγραψε μια σπουδαία φεστιβαλική διαδρομή, κερδίζοντας παντού βραβεία και διακρίσεις και φτάνοντας όπως είπαμε ως τα Όσκαρ, ενώ την ίδια τη Σμπάνιτς δεν άργησε να την αναζητήσει το Χόλιγουντ: η πιο πρόσφατη δουλειά της ήταν η σκηνοθεσία επεισοδίων στο «The Last of Us», τη σειρά που καθήλωσε το παγκόσμιο τηλεοπτικό κοινό τον φετινό χειμώνα.

«Η συστηματική δολοφονία περισσότερων από 8.000 κατοίκων της πόλης της Σρεμπρένιτσα
που βρίσκεται στην Ανατολική Βοσνία στο τέλος του Βοσνιακού πολέμου (1992-1995) είναι ένα τεράστιο τραύμα για όλους τους Βόσνιους», περιγράφει με δικά της λόγια η Σμπάνιτς το αποτρόπαιο γεγονός γύρω από το οποίο περιστρέφεται η ταινία της. «Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Σρεμπρένιτσα ορίστηκε ως ζώνη ασφαλείας από τον ΟΗΕ για τους πολίτες και τους
κατοίκους. Ωστόσο, οι Σερβοβόσνιες δυνάμεις εισέβαλαν στην πόλη τον Ιούλιο του 1995
και οι στρατιώτες του ΟΗΕ που ζήτησαν βοήθεια από τα κεντρικά του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη
δεν βρήκαν καμία ανταπόκριση».

«Προσωπικά, τη Σρεμπρένιτσα την αισθάνομαι πολύ κοντά μου γιατί επιβίωσα από τον
πόλεμο στο Σαράγεβο που ήταν υπό πολιορκία και θα μπορούσαμε εύκολα να
καταλήξουμε όπως η Σρεμπρένιτσα. Πάντα σκεφτόμουν ότι κάποιος πρέπει να κάνει μια
ταινία για ό,τι συνέβη εκεί, αλλά ποτέ δεν σκέφτηκα ότι θα έπρεπε να ήμουν εγώ. Αλλά
αυτή η ιστορία με στοίχειωνε. Διάβασα ό,τι υπήρχε για την Σρεμπρένιτσα και μόνο μετά
από τέσσερις άλλες ταινίες ένιωσα έτοιμη να κάνω αυτήν, γνωρίζοντας ότι θα υπήρχαν
πολλά εμπόδια», ομολογεί.

Και μάλιστα, είναι ένα γεγονός που αντηχεί στο σήμερα. «Η κυβέρνησή μας έχει πολλούς δεξιούς πολιτικούς που συνεχίζουν να αρνούνται ότι η γενοκτονία συνέβη στη Σρεμπρένιτσα. Γιορτάζουν εγκληματίες πολέμου ως ήρωες, αρνούμενοι την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης ότι αυτό που έγινε στη Σρεμπρένιτσα αποτελεί γενοκτονία. Συνεπώς ένα μεγάλο εμπόδιο ήταν η πολιτική. Από την άλλη πλευρά πολλοί άνθρωποι ήθελαν να γεννηθεί αυτή η ταινία και την υποστήριξαν. Βοήθησαν πολλοί Βόσνιοι», λέει αναφορικά με τη δυσκολία πραγματοποίησης του πρότζεκτ.

Κεντρικό ρόλο παίζει φυσικά σε όλα αυτά η ίδια η Άιντα, ένας χαρακτήρας που, όπως εξηγεί η Σμπάνιτς, βρίσκεται ανάμεσα σε δυο κόσμους: «Είναι Βόσνια, η οικογένειά της είναι
στην ίδια κατάσταση με τριάντα χιλιάδες κατοίκους της Σρεμπρένιτσα, αλλά την ίδια στιγμή
εργάζεται για τον ΟΗΕ, πράγμα που κάνει τη θέση της διφορούμενη. Πιστεύει στον ΟΗΕ.
Πιστεύει ότι η βάση του ΟΗΕ είναι το ασφαλές μέρος για την οικογένεια της και ότι έχει
κάποια προνόμια επειδή δουλεύει για τον ΟΗΕ. Η ταινία είναι το ταξίδι της όταν όλα καταρρέουν».

«Η Σρεμπρένιτσα είναι μια πτήση σαράντα λεπτών από τη Βιέννη, λιγότερο από δύο ώρες από το Βερολίνο», καταλήγει η σκηνοθέτης. «Είναι τρομακτικό να σκεφτεί κανείς ότι μια τέτοια γενοκτονία συνέβη μπροστά στα ευρωπαϊκά μάτια, ενώ όλοι έχουμε επαναλάβει τόσες φορές, “Ποτέ Ξανά”. »