Αν ισχύει ο αφορισμός ότι κάθε σπουδαίος σκηνοθέτης γυρίζει κάθε φορά ουσιαστικά την ίδια ταινία, τότε ο Πατρίσιο Γκουσμάν είναι μια από τις πιο τρανταχτές επιβεβαιώσεις του. Από το 1968 μέχρι σήμερα, εδώ και πάνω από πέντε δεκαετίες, οι ταινίες τεκμηρίωσής του αποτελούν πολύτιμες ιστορικές μαρτυρίες για την ταραχώδη πορεία της Χιλής από την αισιοδοξία των πρώτων ημερών της δημοκρατίας του Αλιέντε στο πραξικόπημα του Πινοσέτ, στην κατακραυγή για τους βασανισμούς, τις εξαφανίσεις και τις δολοφονίες χιλιάδων συμπατριωτών του, στον αγώνα μετά την πτώση της δικτατορίας να διατηρηθεί η ιστορική μνήμη ζωντανή σε μια χώρα κι έναν κόσμο που προτιμούν να ξεχάσουν.

Δημιουργός ενός από τα πιο εμβληματικά ντοκιμαντέρ των 70’s, του επικού “Η Μάχη της Χιλής” με διάρκεια πάνω από τέσσερις ώρες, το οποίο χαιρετίζεται ακόμα και σήμερα ως ένα κορυφαία επιτεύγματα του σινεμά τεκμηρίωσης, ο Γκουσμάν, ο οποίος συνελήφθη από το καθεστώς, βασανίστηκε και διέφυγε στην Ευρώπη, όπου και ζει έκτοτε, αρχικά εξόριστος και μετά αυτοεξόριστος, δεν ξέχασε ποτέ τη χώρα του, η οποία αποτέλεσε εμμονικά και με πάθος το κεντρικό θέμα όλων των ταινιών του, ακόμα και μετά το τέλος της εξορίας του.  Κι αυτή η άσβεστη νοσταλγία τον οδήγησε στην τριλογία που τον έφερε στο προσκήνιο την τελευταία δεκαετία, αρχικά με το «Νοσταλγώντας το Φως» το 2010, στη συνέχεια με το «Μαργαριταρένιο Κουμπί» το 2015 και το πιο πρόσφατο «Η Οροσειρά των Ονείρων» το 2019.

Όπως οι (υπέροχα) λυρικοί τίτλοι της τριλογίας μαρτυρούν, ο Γκουσμάν προσεγγίζει την τεκμηρίωση με έναν μοναδικά ποιητικό τρόπο, που δίνει νέες διαστάσεις και ερμηνείες στο παρελθόν της χώρας του, συνδυάζοντας φαινομενικά ετερόκλιτα στοιχεία για να ρίξει φως στις σκοτεινές ακόμα πτυχές ενός συλλογικού τραύματος που δεν έχει ακόμα επουλωθεί, με έναν λόγο που γίνεται πολιτικός κι επαναστατικός ενάντια στη λήθη. Η φυσική ιστορία, η θάλασσα, τα βουνά, κάθε σπιθαμή της χώρας του, ακόμα και ολόκληρο το σύμπαν, μοιάζουν να αντηχούν την ίδια κραυγή από μια τραγωδία που μετρά ακόμα αγνοούμενους και ανασύρει ό,τι έχει απομείνει από τα σώματα των θυμάτων.

Η μοναδική γεωγραφική ιδιομορφία της Χιλής, αυτής της ατέρμονης λωρίδας γης που διασχίζει μια ολόκληρη ήπειρο και βρίσκεται στριμωγμένη ανάμεσα σε μια επιβλητική οροσειρά κι έναν ωκεανό που της έχουν χαρίσει μια εντυπωσιακά περίτεχνη ακτογραμμή, η χώρα όπου συνυπάρχουν η έρημος και ο πάγος, οι βροχές και η ξηρασία, αποτελεί το ιδανικό πεδίο για αφηγήσεις που αγγίζουν τον μαγικό ρεαλισμό. Κι ο Γκουσμάν γίνεται με αυτή την τριλογία ένας ποιητής της πραγματικότητας, στην ίδια νοητή γραμμή αλλά και στον αντίθετο πόλο του επίσης συμπατριώτη του Αλεχάντρο Χοδορόφσκι.

Στο «Νοσταλγώντας το Φως» πηγή έμπνευσης είναι η έρημος Ατακάμα, το πιο ξηρό μέρος του πλανήτη, ορατό πεντακάθαρα ακόμα και από το διάστημα λόγω της παντελούς έλλειψης υγρασίας. Αυτό το αχανές πεδίο, όπου τα τελευταία χρόνια στήνονται λόγω της μοναδικής καθαρότητας της ατμόσφαιρας τεράστια τηλεσκόπια για τη μελέτη των άστρων και την αναζήτηση της κοσμογονίας του παρελθόντος, είναι το ίδιο σημείο όπου χιλιάδες άνθρωποι θάφτηκαν δολοφονημένοι από το καθεστώς και τα υπολείμματα των οστών τους βρίσκονται ακόμα κάτω από την άνυδρη επιφάνεια, για τους ιστορικούς ενός άλλου παρελθόντος και για κάποιους συγγενείς που ακόμα ελπίζουν ότι θα βρουν κάποιο ίχνος από αυτούς που έχασαν και μια δικαίωση στη μάταιη αναζήτηση δεκαετιών.

Στο «Μαργαριταρένιο Κουμπί» συνυφαίνονται με έναν εξίσου αριστοτεχνικό και ανατριχιαστικό  τρόπο η επί δεκαετίες ατιμώρητη και συστηματική γενοκτονία των ιθαγενών πληθυσμών από τους αποικιοκράτες, οι μαρτυρίες όσων έχουν απομείνει να παλεύουν να κρατήσουν τις παραδόσεις και τις γλώσσες των φυλών τους ενάντια σε μια επίπλαστη εθνική ταυτότητα που τους επιβλήθηκε με τη βία, οι μαζικές εκτελέσεις του Πινοσέτ και η ρίψη των εκατοντάδων πτωμάτων στον βολικό για εξαφάνιση κάθε ίχνους υγρό τάφο ενός απέραντου ωκεανού που αγκαλιάζει τη χώρα, τα άψυχα σώματα που σε πείσμα της λησμονιάς και της βαρύτητας ξεβράζονται μετά από χρόνια ζητώντας δικαίωση, δύο μαργαριταρένια κουμπιά από δύο διαφορετικούς αιώνες που γίνονται κάτι περισσότερο από σύμβολα και υπενθυμίζουν ότι οι θηριωδίες νομοτελειακά επαναλαμβάνονται, όταν ξεχνιούνται.

Αυτό το δίπτυχο του Πατρίσιο Γκουσμάν είναι κάτι παραπάνω από δύο αντιπροσωπευτικά δείγματα του έργου ενός από τους σημαντικότερους ντοκιμαντερίστες στην ιστορία της έβδομης τέχνης. Είναι ένα απαραίτητο πολιτικό σινεμά απευθυνόμενο όχι μόνο σε όσους ενδιαφέρονται να γνωρίσουν σε βάθος την ιστορία μιας πολύπαθης χώρας αλλά κυρίως σ’ εκείνους που θέλουν να ανακαλύψουν τις δυνατότητες του σινεμά τεκμηρίωσης να συγκινήσει, να σοκάρει και να προβληματίσει πέρα από κάθε μυθοπλασία.